Институционалната отпорност кон дезинформациите и малигното странско влијание е клучна за зачувување на демократската структура на Северна Македонија. Применувајќи сеопфатен пристап што вклучува силни политики, технолошки напредоци, јавен ангажман и меѓународна соработка, земјата може да ја засили својата заштита против овие сложени закани. Пишува: Џенур ИСЕНИ Дваесет и првиот век век ја означува ерата кога информациите, односно дезинформациите, станаа едно од најмоќните оружја на глобалните суперсили и различни интересни групи, и кога институциите, особено оние што се занимаваат со надворешната политика на државата, се соочуваат со предизвици без преседан. Како што појавата на социјалните мрежи значително влијаеше врз брзината на обработка на информациите, така и популарноста на дигиталните платформи што сѐ повеќе доминираат во онлајн комуникацијата, направи отпорноста на институциите на дезинформациите и на малигното странско влијание да стане едно од најважните прашања за земјите на Западен Балкан, особено за Северна Македонија. Северна Македонија, позиционирана на раскрсницата на источните и на западните геополитички интереси, се соочува со уникатни предизвици во оваа област. Зајакнувањето на институционалната отпорност на малигните влијанија не е витално само за националната безбедност, туку и за зачувување на демократскиот интегритет и на јавната доверба. Овaa статија има за цел да ја истражи ситуацијата со дезинформациите и со странското влијание во Северна Македонија, отпорноста на институциите кон малигните влијанија и потребните следни чекори за зајакнување на отпорноста кон овие влијанија. ЗЛОНАМЕРНОТО (МАЛИГНОТО) СТРАНСКО ВЛИЈАНИЕ ПРЕКУ ДЕЗИНФОРМАЦИИ ВО СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА Стратегиските аспирации на Северна Македонија за членство во Европската Унија (ЕУ) и во НАТО ја направија централна точка за малигно странско влијание, особено од Русија и од Кина. Овие земји имаат интереси во обликувањето на политичкиот и на економскиот пејзаж на Балканот во согласност со своите стратегиски цели. Русија, на пример, е вклучена во ширење дезинформации за да поттикне скептицизам кон НАТО и ЕУ. Истовремено, во истражувањето „Поттикнувачи на измама: Како начините на кои размислуваме поттикнуваат дезинформација“ на „Националниот фонд за демократија“ (National Endowment for Democracy – NED), Русија е идентификувана како главен извор на дезинформации на Балканот. Авторите на истражувањето истакнуваат дека Русија има сериозна улога во ширењето лажни вести во Северна Македонија, а како пример ја наведуваат пропагандата што беше распространета пред и за време на референдумот во 2018 година. Исто така, во истражувањето се истакнува дека „во месеците пред референдумот, страници на Фејсбук и на Твитер се појавија повикувајќи на бојкот на референдумот и ширејќи лажни информации за НАТО и за Западот, поттикнувајќи меѓуетнички тензии во земјата, која има голема албанска етничка заедница (најголемо малцинство во РСМ)“. Страшни слики кружеа од жена претепана од полицијата затоа што била против референдумот, што имаше цел да ги запали страстите на народот, споредувајќи го гласањето на референдумот со учество во фашизам или нацизам. Канцеларката Ангела Меркел со Хитлерови мустаќи и порака: „Го бојкотираме геноцидот на македонскиот народ“. Ова ни покажува дека преку промовирање наративи што ги доведуваат во прашање придобивките од интеграцијата во ЕУ и НАТО, Русија се обидува да го одржи своето влијание во регионот и да го спречи понатамошното присуство и влијание на западните институции. Исто така, поранешниот министер за надворешни работи на РСМ Буjaр Османи во изјава за Евроњуз истакна дека Русија користи кампањи за дезинформација со специфични цели – вклучувајќи ширење лажни вести преку интернет-тролови – за, како што вели тој, „да ја распадне социјалната структура на општеството“ во земјата и на Западен Балкан, како и да го забави нивното приклучување во ЕУ. Од друга страна, пристапот на Кина, иако различен, е исто толку моќен. Преку значајни економски инвестиции и инфраструктурни проекти, Кина има за цел да прошири позитивна слика на својот модел на управување, често придружена со деликатни кампањи на дезинформации што ја истакнуваат претпоставената супериорност на кинескиот систем. Во изјава за Гласот на Америка, Ана Крстиновска, експерт за односите Кина – ЕУ – Западен Балкан, истакнува: „Кинеската пропаганда има повеќе цели. Една од најважните е портретирањето на Кина во исклучително позитивна светлина. Затоа, акцентот се става на кинеските економски достигнувања, кои несомнено се на високо ниво во последните 40 години. Сè повеќе акцентот се става на кинеската технологија и на технолошкиот напредок. Има тенденција да се елиминираат, минимизираат или да се релативизираат сите критики што можат да ѝ бидат упатени на Кина“. Во контекст на Северна Македонија, таа нагласува дека „според филозофијата на кинеската надворешна политика, нема големи или мали држави. Секоја држава има важност. Особено во контекст на Северна Македонија, ние сме членка на НАТО, членка на ОН, на Светската трговска организација, на Светската здравствена организација, на УНЕСКО и на низа други меѓународни организации каде што нашиот глас има иста тежина како гласовите на големите земји во светот“. Иако Кина не користи исти методи на влијание и манипулација како Русија, таа се обидува преку пропагандни алатки да создаде позитивна слика пред јавноста во регионот на Западен Балкан. ИНСТИТУЦИОНАЛНА ОТПОРНОСТ КОН ДЕЗИНФОРМАЦИИТЕ И МАЛИГНИТЕ ВЛИЈАНИЈА Градењето отпорност на овие повеќекратни закани, бара сеопфатен пристап што вклучува развој на политики, технолошки иновации, јавен ангажман и сл. Северна Македонија постигна значителен напредок во овие области, иако се потребни континуирани напори за да се приспособи на новите предизвици. „Справувањето со дезинформациите може да оди преку два начина: активна транспарентност и постојано инвестирање во професионален кадар. Кога една институција самоиницијативно ќе објавува информации за својата работа, за начинот на кој се донесуваат одлуки, политики, како и зошто се предлагаат законски решенија, се намалува просторот за шпекулации и ширење лажни вести, односно нема да се доведеме во ситуација кога има институционален молк, па јавноста сама да ги пополнува информациските празнини. Другиот начин е постојано унапредување на капацитетите на институциите, односно инвестирање во вработените и во алатки за работа. Речиси две децении работев во домашна и во странска јавна служба и искуството ми покажало дека кога имате професионалци што се ангажирани за односите со јавноста, или лица што се во институцијата подолго време и им се овозможува постојана обука и напредување, тогаш и справувањето со дезинформациите е полесно. Тие се кадарот што знае од кои центри доаѓаат нападите, кон што се најчесто насочени и добро ја знаат институцијата во која работат за да знаат каков одговор е потребен“ – изјави Билјана Радева, која работеше и во кабинетот на поранешниот претседател Стево Пендаровски. Меѓутоа Џенис Сулимани, новинар и член на кабинетот на поранешниот министер за надворешни работи Бујар Османи, нагласува дека лажните вести станаа тренд. Според него, ова е благодарение на динамичниот развој на технологијата, односно на социјалните мрежи. „Институциите во најголем број случаи ја губат битката поради брзината со која веста стигнува до граѓаните. Единствениот заштитен механизам на институциите, сметам јас, е нивната транспарентност, отвореноста кон медиумите и граѓаните. Институциите треба да бидат повеќе кооперативни со новинарите, поотворени, со цел лажните вести да не добиваат замав. Недостатокот на отвореност на институциите создава простор за лажни вести и ги прави нив главни актери во јавноста. Честите средби на раководителите или на претставниците на институцијата со медиумите, преку брифинзи или конференции за медиумите, каде што има простор за одговор на секое отворено прашање, се добра одбрана против дезинформациите и малигните влијанија“, истакна Џенис Сулимани, новинар. ПРЕДИЗВИЦИТЕ И НАСОКИТЕ ЗА ИДНИНАТА И покрај значителниот прогрес, Северна Македонија продолжува да се соочува со неколку предизвици во своите напори за изградба на институционална отпорност против дезинформациите и малигните странски влијанија. Брзиот развој на тактиките на дезинформација значи дека институциите мора да се приспособат и постојано да бидат иновативни за да создадат отпор кон овие закани. Обезбедувањето одржливи фондови и политичка поддршка за иницијативите против дезинформациите е од витално значење. Владите треба да им дадат предност на овие напори, прифаќајќи дека отпорноста на дезинформациите е клучна за националната безбедност и за демократската стабилност. Михајло Лахтов, експерт за медиуми и комуникација, вели дека дезинформациските кампањи станаа вообичаена појава во денешниот глобален информациски простор. Големи мултинационални компании, различни политички актери, па и цели влади користат најразлични средства и алатки да ги контролираат и да манипулираат со гледиштата и ставовите на граѓаните. „Годинава организацијата Фридом хаус го објави најновиот свој извештај за Слобода на интернет 2023, загрижено констатирајќи дека 13-та година по ред, слободата на интернет е намалена. Според овој извештај, кој опфаќа 70 земји, 78 отсто од популацијата живее во земји каде што луѓето кривично се гонат и се затвораат за работи објавени на интернет, а во 67 отсто од земјите има луѓе што биле нападнати или дури и убиени поради ставови што ги искажале на интернет“, истакна Лахтов. Тоа што е исто така многу важно, а произлегува како согледување од овој извештај, е дека владите во 47 земји (од вкупно 70 земји колку што опфаќа истражувањето), користеле или користат провладини коментатори на интернет или ботови и тролови за да манипулираат со јавното мислење. „Оваа бројка е двојно зголемена за само една декада, што упатува на алармантни трендови. Можностите што ги нудат дигиталните медиуми, а особено развојот на вештачката интелигенција, се огромни, а очигледно е дека тоа го сфатија и политичките актери насекаде во светот и сè повеќе почнаа да ги користат овие алатки за манипулација. Според ова истражување, користењето цели трол-фабрики, стотици луѓе што администрираат илјадници различни лажни профили и шират најразлични дезинформации и пропаганда, стана една од главните пропагандни алатки на некои држави и влади, и тоа е мошне сериозен проблем“ – потенцира тој. На крајот тој вели дека справувањето со ваквите проблеми, за жал, не е едноставно и опфаќа серија различни активности што едно општество мора да ги спроведува, почнувајќи од образованието, едукативната улога на традиционалните медиуми (особено јавниот сервис), едукација на сите категории граѓани, спроведување заштитни мерки против пропагандни активности од други земји итн. „Државата мора да размислува и да креира стратегија како ќе се постави кон предизвиците на новото дигитално време, а таа стратегија ќе мора да ги вклучи сите сегменти во процесот, пред сè образованието“, - изјави Лахтов. Институционалната отпорност на дезинформациите и на малигните странски влијанија е суштинска за одржување на демократската структура на Северна Македонија. Со усвојување сеопфатен пристап, кој вклучува силни политички рамки, технолошки напредоци, јавен ангажман и меѓународна соработка, земјата може да ја засили својата заштита против овие сложени закани. Додека предизвиците остануваат, колективните напори на владата, на граѓанското општество и на меѓународните партнери треба да понудат силна основа за одржлива и сигурна иднина.   Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Одамна ја немам слушнато реченицата „Весникот го читам од крајот кон почетокот“, а некогаш таквиот пристап беше еклатантен пример дека разговарам со некој што дели исти интереси со мене. И спортската публика сака да чита, тоа е факт, но сè помалку има весници, а сè повеќе ширењето на вестите оди по дигиталните канали, односно преку интернет-порталите и мрежите за социјализирање. Пишува: Александар Табаковски Ваквиот пресврт делумно ја смени перцепцијата за објективното информирање, бидејќи на слободната територија наречена „сајберпростор“ се појавија и сериозни имиња, но и „одметнати“ што само глумат професионалци, накусо речено – не се посветени на почитувањето ниту на Десетте Божји заповеди, а камоли на стандардите и на начелата за непристрасно известување. Спортот во суштина претендира да биде „чист“, каде што победа си е победа, а поразот е пораз, но сепак на сите им е пристапот „игравме добро, ама не зафркна судијата“. Дали е тоа стремеж кон барање оправданија или милозливост кон тимот што е симпатизиран, сеедно, бидејќи ако нема аргументи за органите да реагираат по службена должност, таквите теории се неодржливи. Од денешна гледна точка, ова е една бенигна форма, која може да доведе до лажни верувања во нечија вредност, или можеби подготвеност на одредено ниво. Но, колку и да води кон нереални укажувања, таквите написи од медиумите не се третираат како содржина со низок квалитет. Зошто? Ваквата флоскула не е лажна вест сама по себе, бидејќи токму психолозите што ги мотивираат оние што треба да го дадат својот максимум на теренот, користат свои тактики за да ги издигнат на повисоко ментално ниво: „спортски е да се надеваш“, „топката е тркалезна“ и „натпреварот започнува од 0:0“. Во таквата низа, кога спортистите ќе ја прифатат таквата улога и настојуваат повеќе да демонстрираат победнички отколку губитнички менталитет, нивните изјави преку медиумите се шират до публиката. Тоа секако е битен канал за клупските комуникации, бидејќи може да влијае врз посетеноста на трибините. Дури и кога противникот е од висок ранг, пристапот „скапо ќе си ја продадеме кожата“ ќе донесе повеќе продадени влезници отколку „леле што нè снајде, сигурно ќе изгубиме“. Да не беше така, веројатно кошаркарите на МЗТ Скопје никогаш немаше да го „спакуваат“ еден Реал Мадрид, а ракометарите на Вардар и на Металург немаше да дочекаат да се радуваат на победи против великани како Барселона или Париз Сен Жермен. – Спортот се заснова на амбицијата, никој не може да му забрани на спортистот да сонува за победа! На ова поднебје каде што сме гледале квалитетен спорт, не може да ни се сервираат лажни вести. На пример, во кошаркарската лига на Југославија, дури четири екипи (Партизан, Цибона, Југопластика и Босна) биле европски шампиони, а ние сме ги гледале против нашите клубови. Тука во Скопје беше поразена Црвена звезда откако стана европски шампион во фудбал. Но, гледам дека има сè помалку објективност и критички настроени коментари. Со пофалби во медиумите нема да се постигнат успеси и да се продадат играчи. Едноставно е, секој може да евалуира дали одредени играчи играат во квалитетни лиги и дали се редовни првотимци или „ја греат клупата“, па аналогно на тоа да спореди успешност на одредени тренери или на генерации играчи. Поддржувам дека треба да се пишува афирмативно за нашите спортисти, но не смеат да изостанат критиките – категоричен е Ѓоко Хаџиевски, поранешен селектор на македонската фудбалска репрезентација и предводник на ФК Вардар во неговите најуспешни денови. Ова е јасен показател дека и спортскиот читател треба да располага со основна медиумска писменост, да знае да разликува медиум од фан-страници, кои преку мрежите за социјализација споделуваат различни навивачки обоени содржини. Меѓутоа, афирмативното пишување за домашниот спорт во медиумите, не смее да се разбере исто како и навивачките содржини, односно мора да постои јасна граница, но во исто време и критички осврти. Станува јасно дека конвенционалното известување не е толку „проблематично“, односно проблемите лежат во сегменти каде што се преплетуваат бизнис-интересите. Со други зборови, иако финалниот резултат најчесто е егзактен показател за нечија вредност, во спортот има доволно простор за споменатите бизнис-креативци да пробаат и да го најдат своето место. Проблемот станува сѐ поголем кога во игра влегуваат повеќе пари. Веќе не се во прашање само приходи од влезниците: ако од распродавање на капацитетот на еден стадион од 30.000 седишта по цена од 10 евра за влезница можете да стигнете до максимум 300.000 евра, со продажба на еден фудбалер во странски тим можете да заработите многу, многу повеќе. Милионските суми за трансфери што се вртат на пазарот, прават спортот сѐ повеќе да биде перципиран како бизнис, односно „индустрија“, а во неа секогаш ќе има магнати, „алхемичари“ и работници. Пазарната економија и отворениот пазар од една страна, како и развојот на алатките со кои се креира јавното мислење, влегуваат во спрега со бизнис-интересите, а не со спортските. Оттука, како најеклатантен пример за режирање трансфер преку медиумите ќе го посочам оној што не се реализираше: на хрватскиот ракометар Ивано Балиќ, често нарекуван и „ракометен Моцарт“, во Вардар. Во 2013 година, откако неговиот ангажман во Мадрид заврши, Балиќ беше во потрага по нешто што ќе му одговара во новонастанатата ситуација. Хрватскиот „Вечерњи лист“ се повика на изјава на Самсоненко дека во Вардар ќе донесе две мега засилувања и објави сторија „Балиќ наместо за Берлин, заминува во Скопје?“. Иако во текстот самите нудат контраодговори дека никакви податоци за таков трансфер нема, цитирајќи извори и од Хрватска и од Македонија, тоа не ги спречи да го стават тој сензационален наслов, по кој македонските медиуми полудеа и „се фатија во орото“. Лично бев присутен на прес-конференцијата на која Самсоненко уште еднаш демантираше и се чудеше од каде доаѓаат таквите информации, заклучувајќи меѓу редови, штом „аферата“ не е лансирана од македонска страна, одговорот треба да се бара кај хрватската страна. Две-три години подоцна ја дознав и вистината, бидејќи во интервју за „Дерби“ голманот Арпад Штербик откри дека поради некои блиски контакти со Вардар, бил замолен да искомуницира и да праша дали има место за Балиќ меѓу „црвено-црните“, но освен негативен одговор на тоа прашање, добил повратно и дека за него ќе има место ако сака да дојде во Скопје. Вакви примери можат да се набројуваат во недоглед, бидејќи во актуелниот летен преоден рок шпекулациите ги преселуваат играчите низ светот, а често се случува да има ситуации како „...откако и други клубови покажаа интерес, барањата за обесштетување се зголемија...“. Чиста пазарна економија, или отелотворување на познатата „невидлива рака на пазарот, која преку понудата и побарувачката влијае врз цените. Па, добро, кој клуб не би сакал да земе повеќе пари за да го ослободи играчот од неговиот важечки договор?Сосема се заборава на хуманата страна и известувањата за трансферите неретко наликуваат како познатите реплики опишани во литературата при продажбата на робови во минатото („Колибата на чичо Том“ – Хариета Бичер Стоу). Овој ќе бил столб во одбраната, оној ќе давал голови, и така во недоглед. Читателите често не се ни свесни какви бизнис-интереси се преплетуваат во таквите шпекулации што немаат допирни точки со спортот, па дури можат да се сретнат и написи во кои се појаснува дека еден клуб, кој под извесни околности ослободил свој играч за трансфер, има право на процент од неговите идни трансфери. Во некои спортови се вртат големи пари, па дури исти сопственици располагаат со повеќе различни клубови во различни лиги, па се лансираат шпекулации дека тоа се прави за да се избегне таканаречениот финансиски ферплеј: лимитот нема да биде пречекорен, бидејќи другиот клуб ќе го плати скапо оној фудбалер што треба да биде купен, а потоа ќе го даде на позајмица. Наспроти ова, во помалите спортови често има ненаплатени побарувања, задоцнети плати, па дури и принудувања одредени сертификати (за трансфер од една федерација во друга), играчите сами да си ги плаќаат. Но, овие вести ретко излегуваат во јавност бидејќи не е во интерес на клубовите и на оние што мешетарат на пазарот. – Работите се сменија откако медиумите почнаа да се докажуваат со тиражи, а не со квалитет. За мене само вистината е вистинската вредност во новинарството. Медиумите мораат да се дистанцираат од објавувањето такви вести што немаат ништо со спортот, а добиваат простор како да се најважното нешто. Публиката треба да ги цени таквите медиуми, а не да ги остава на маргините, едвај да преживуваат. Мојот работен век беше во едно друго време, кога секој збор се мереше, а сум бил сведок дека поради технички пропусти се отповикувале известувачи и се паркирале борбени возила пред националната ТВ. Денес таа слобода во медиумите е злоупотребена – оценува доајенот на македонското спортско новинарство, Зоран Михајлов. Непристрасното известување му е потребно на светот повеќе од кога и да е, бидејќи желбата да се контролираат медиумите и лиферувањето вести, како и погледите за тоа до што одредени настани можат да доведат, очигледно добива замав. Истото се однесува и за медиумите што третираат политика, економија и спорт. Справувањето со лажни вести мора да ги истакне оние што имаат кредибилитет, во спротивно публиката ќе остане збунета од вестите што катадневно се лансираат од различни извори.   Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

„Која е цената на лагите? Не е во тоа дека лагите ќе ги замениме за вистината. Вистинската опасност е во тоа дека ако слушнеме доволно лаги, тогаш воопшто нема да можеме да ја распознаваме вистината.“ Овие зборови на Валери Легасов (Џаред Харис) во воведната сцена на култната серија „Чернобил“ совршено го опишуваат општествениот контекст  кога се случува најголемата нуклеарна хаварија во историјата на човештвото и обидот да се прикрие вистината од страна на властите во Советскиот Сојуз. Во тоа време информацијата, било да е вистина или лага, e строго контролирана и се сервира капка по капка преку партиски контролираната инка. Сепак, овие зборови на Легасов не се релевантни само за минатото кога постоело отсуство на информации, туку совршено ја опишуваат и сегашноста во која живееме и нашиот обид да „пливаме“ во океанот од информации. Нашата немоќ да ја распознаеме вистината е уште поизразена во денешно време бидејќи во тој океан пливаат и вистината и дезинформациите на големите бранови што ги предизвикуваат социјалните мрежи. Војни, несреќи, епидемии, политички кризи… Во време на несигурност, кога на сите ни требаат точни и веродостојни информации, дезинформациите полесно и побргу го наоѓаат патот до публиката/граѓаните. Токму затоа низ годините опаѓа и довербата на публиката во информациите што ги гледа, чита, слуша... Сепак, довербата зависи и од платформите каде што информациите се споделуваат, покажува најновиот извештај на Ројтерс за 2024 година. „Загриженоста на публиката за тоа како да се направи разлика помеѓу веродостојната и неверодостојната содржина на онлајн платформите е најголема за Тикток и X (поранешен Твитер) во споредба со другите онлајн мрежи. На двете платформи се споделуваа погрешни информации или заговори околу војната во Газа и здравјето на принцезата од Велс, како и таканаречените дипфејк слики и видеа“, стои во извештајот. Спроведените анкети од тимот на Ројтерс покажуваат дека повеќе од една четвртина од публиката на Тикток (27 %) има тешкотии да препознае што е вистина, а што лага на оваа социјална мрежа. Потоа следуваат Х (24 %), Фејсбук (21 %) и Инстаграм (20 %). Најмала загриженост односно најлесно да се препознае што е факт, а што дезинформација, има при пребарување на Гугл (13 %), Јутјуб (17 %) и на информациите споделени на Вацап (17 %). Она што е интересно е што публиката во Германија има далеку поголема недоверба (41 %) во информациите споделени на Тикток отколку публиката во САД (29 %). Кога денес би ги прашале граѓаните каде се информираат за најновите вести и случувања од земјата и од светот, веројатно многумина ќе одговорат дека првото нешто што го прават кога стануваат наутро, не е да го вклучат телевизорот или радиото. Поголемиот дел уште пред да измијат очи, го погледнуваат екранот од мобилниот телефон и најчесто се закачени на некоја социјална мрежа. Сè поголем е бројот на млади, но и на повозрасни што на овој начин го почнуваат денот. Мобилниот телефон и социјалните мрежи се првиот прозорец преку кој наутро „влегуваат“ информациите во нашиот дом. Тоа го потврдува и фактот дека во земјава во јануари годинава имало повеќе од 2,5 милиони мобилни конекции (голем број граѓани користат повеќе од еден мобилен уред) и 944.000 профили на некоја од социјалните мрежи. Она што е интересно е дека Фејсбук за година или две можеби нема да биде доминантна платформа во земјата. Засега оваа социјална мрежа доминира со 944.000 корисници, по што следува Инстаграм со 811.000 корисници, но и скок од 100.000 корисници за само една година, наспроти растот од 30.000 корисници на Фејсбук. Најголем раст на публиката има на Тикток. Во Македонија, според податоците на ByteDance, има повеќе од 754.000 корисници над 18 години. Ако овие бројки се релевантни и ако се земе предвид фактот дека има голем број помлади корисници на Тикток, лесно може да излезе дека оваа мрежа ги надминала другите во популарност. Бројот на корисници на Х е релативно низок – 133.000, така што влијанието на оваа социјална мрежа не е големо. Сепак, она што прво би помислиле е дека ако некој е корисник на некоја социјална мрежа, не значи дека преку истата таа мрежа се информира односно дека неа ја користи како примарен извор за вести. Но, податоците на Ројтерс покажуваат дека за разлика од пред една деценија, расте бројот на граѓани што ги следат вестите токму преку социјалните мрежи. Најпопуларна платформа за следење вести е Јутјуб каде што речиси една третина од корисниците (31 %) ја користат за да се информираат за најновите случувања. Потоа следуваат Вацап со 21 % и Тикток со 13 %, со што за првпат оваа мрежа го надмина Х, каде што само 10 % од корисниците ги следат најновите вести. Она што е интересно е дека дури 23 % од младите на возраст од 18 до 24 години користат Тикток за да ги следат најновите случувања во земјата и во светот. Феномен се земјите како Кенија (36 %) и Тајланд (39 %) каде што повеќе од една третина од граѓаните се информираат преку Тикток. „Растот на Тикток и на другите мрежи ориентирани кон младите, го забележаа и политичарите, кои ги вклучија во нивните кампањи. Новиот популистички претседател на Аргентина, Хавиер Милеи, има успешен Тикток профил со повеќе од 2,2 милиони следбеници, додека новиот индонезиски претседател Прабово Субианто победи во февруари со помош на кампања на социјалните мрежи со слики генерирани од вештачка интелигенција, со ребрендирање на поранешниот тврдоглав генерал во симпатичен и шармантен дедо што танцува“, анализира Ројтерс во годинешниот извештај за дигиталните вести. Фактот дека Тикток од мрежа каде што најчесто се објавуваа забавни содржини, полека преминува во платформа за споделување информации со политичка содржина, ја зголемува загриженоста за влијанието на дезинформациите, особено кај помладата публика. Ова, како што покажа едно неодамнешно истражување на Би-би-си, е особено изразено со информации поврзани со изборите. Оние што шират дезинформации неретко употребуваат и синтетичка содржина (фотографии и видеа) генерирани со вештачка интелигенција како што беше случајот со сатиричната содржина поврзана со поранешниот премиер на Велика Британија, Риши Сунак. Се претпоставува дека ваквите и слични примери ќе бидат сè почести во иднина, а особено за време на изборните процеси. Како што социјалните мрежи стануваат попопуларни за публиката, така расте и нивната употреба за ширење информации, но и дезинформации. Популарноста на социјалните мрежи и загриженоста од дезинформациите сериозно влијаат и врз довербата, поточно врз недовербата во вестите/медиумите. Ројтерс анализира дека довербата во вестите изнесува 40 % и останала стабилна во текот на минатата година, но сепак е за четири проценти пониска отколку што беше во екот на пандемијата на коронавирусот. Финска останува земја со највисоко ниво на вкупна доверба во вестите (69 %), додека Грција (23 %) и Унгарија (23 %) имаат најниски нивоа, пред сè поради несоодветното политичко и бизнис влијание врз медиумите. Од земјите во регионот вклучени во анализата, довербата во вестите во Бугарија е 29 %, во Романија 27 %, а во Хрватска 32 %. На крајот доаѓаме до клучното прашање – која е цената на лагите и на дезинформациите што се шират на социјалните мрежи? Цената не може и не мора да се измери само во пари бидејќи има далеку посериозни и подалекусежни импликации – ерозија на довербата на граѓаните, поларизација на општеството, изборни манипулации, финансиски измами, здравствени ризици, предизвикување немири и социјална несигурност… Ваква дилема споделува и Легасов на завршницата од мини-серијата „Чернобил“: „Некогаш се плашев за цената на вистината, а сега само прашувам: Која е цената на лагите?“ Автор: Александар Манасиев   Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Изложеноста на дезинформации ги зголемува шансите луѓето да веруваат во нив, а оттука се зголемуваат шансите дезинформациите да се шират. Во голем број случаи дезинформациите се споделуваат со намера да ја намалат вредноста на некој или на нешто, да омаловажат, со умисла да предизвикаат паника, немир кај луѓето, да предизвикаат лоши емоции. И може да се заклучи дека иницијаторите на дезинформациите во голема мера успеваат во намерата и целта. За да се намали негативното влијание на дезинформациите, потребно е пред сè едукација на населението. Психолозите, социолозите, едукаторите, истражувачите и креаторите на политики потребно е активно да се вклучат во напорите за подигање на јавната свест во ширењето дезинформации и негативниот нивен ефект врз јавноста, јавното мислење, особено врз здравјето на луѓето. А, секако, потребен е и развојот на ефективни интервенции за ублажување на влијанието на дезинформациите. Дезинформациите како намерно креирани невистини можат да влијаат врз човековите ставови, верувања и однесувања на повеќе начини и нивните ефекти можат да бидат застрашувачки. Оние што ги креираат, вообичаено добро го познаваат човековото функционирање, па таргетирано го напаѓаат за да го постигнат посакуваниот ефект, истакнува Елеонора Серафимовска, универзитетски професор, психолог и комуниколог. Изложеноста на дезинформации може да предизвика мисловен, когнитивен дисбаланс (когнитивна дисонанција во психологијата) кога конфликтните информации ги оспоруваат постојните ставови и верувања на личноста, што, пак, доведува до ментален немир, доведува до анксиозност, непријатност, збунетост и ментален напор, состојби што кога подолго перзистираат, доведуваат до сериозни психички проблеми - информира Елеонора Серафимовска. Дезинформациите влијаат врз нашите одлуки Како што зборува таа, тргнувајќи од човековата потреба да биде и да ја задржи постојната когнитивна рамнотежа, може да се случи поединци упорно да вложуваат напор да ги задржат дезинформациите. Имено, ако дезинформацијата била прифатена како вистина, поединците често се држат до овие лажни верувања дури и кога им се презентирани фактички информации, бидејќи воопшто не е лесно постојано да се преиспитуваат сопствените ставови и верувања, ниту постојано да се вложува ментален напор тие да се менуваат. Освен што постои човекова потреба да се задржи постојната когнитивна рамнотежа, постои и потреба од мноштвото информации околу нас да го избираме токму она што ги потврдува нашите ставови и верувања. Оваа човекова потреба за „пристрасна потврда“ се „вклучува“ често бидејќи дезинформациите често се усогласени и ги зајакнуваат постојните предрасуди во социјалната средина на луѓето што ги наведува да бараат информации што ги потврдуваат нивните ставови и верувања, а да ги отфрлат информациите што се во спротивност со нив - дополнува Елеонора Серафимовска. Дезинформациите што се шират преку медиумите, неретко се шират и преку офлајн социјалните контакти и лесно можат да влијаат врз процесот на донесување одлуки. Исправени пред важни одлуки, често се потпираме на владеечките мислења во околината, па проширената дезинформација директно може да влијае врз нашата важна одлука (на пример, дали да се вакцинираме). Во овој контекст на донесување одлуки, дезинформациите можат да влијаат врз нашата одлука да купиме одреден производ или, пак, да бојкотираме одредени производи и продукти потпирајќи се на лажни информации. Уште една човекова потреба е важна кога зборуваме за влијанието на дезинформациите, а тоа е потребата на човекот да споделува со другите луѓе. Како социјални битија вообичаено и секојдневно споделуваме размислувања, сакаме да ги искажеме нашите мислења и верувања, па непознавањето на моќта на дезинформациите, можно е да доведе поединци да споделуваат информации за кои не се сигурни дали се вистини или не - подвлекува нашата соговорничка. Дезинформациите водат кон скептицизам и цинизам кај луѓето Сè досега кажаното, се однесува повеќе на влијание на дезинформациите на индивидуално ниво. Нивното влијание мора да се гледа и на едно друго, поопшто ниво. Дезинформациите што постојано циркулираат во медиумскиот простор, всушност ја поставуваат јавната агенда, го трасираат јавниот дискурс и неретко го насочуваат вниманието на лажни, погрешни, и/или неважни прашања за да го одвлечат вниманието од вистинските случувања и проблеми. Континуираното изложување на дезинформации, исто така може да доведе до широко распространет скептицизам и цинизам кај луѓето за сите извори на информации. Секојдневните дезинформации и нивното разоткривање ја убиваат вербата на луѓето и во медиумите и во изворите на информации, како и во другите луѓе, и ќе го отежнат, па дури и ќе го оневозможат понатамошното објективно информирање и стигнување до точни и проверени информации. На крај, имаме поединец уморен од лажни вести, кој нема да има никаква желба да учествува во општествени текови и случувања - објаснува Серафимовска. Таа ни набројува кои се конкретните психички реакции на лажните вести и скандалозни наслови: Постојаното изложување на лажни информации, може да доведе до конфузија, страв и паника особено за време на општествени кризи (како на пр., пандемии, политичка нестабилност, револуции). Сензационалистичките вести можат да создадат зголемено чувство на страв и итност, што доведува до зголемени нивоа на стрес и анксиозност. Скандалозните и негативни наслови често предизвикуваат силни емоционални реакции какви што се гнев, бес, тага и фрустрација. Повтореното изложување на лажни вести може да ја намали довербата во институциите и во медиумите, поттикнувајќи чувство на беспомошност, но и револт, агресија, цинизам. Со текот на времето, континуираното изложување на шокантни вести може да доведе и до намалување на емпатијата и на сочувството меѓу луѓето и раѓање потполна недоверба. Постојаниот сомнеж во веродостојноста на сите извори на информации може да доведе до панични напади, параноја, па дури и целосна изолација. Постојаната изложеност на лажни и манипулативни вести доведува и до десензитивизација, па информациите за предавства, корупција, криминал, па дури и убиства ќе станат „нормални“. За да се справат со вознемиреноста предизвикана од лажните вести, некои поединците може целосно да почнат да избегнуваат вести, што може да доведе до недостиг на информираност и воопшто свест за важни прашања, но може да предизвика и компулсивно однесување, често проверувајќи ги изворите на вести за да останат ажурирани, што, пак, може да ја влоши анксиозноста. Лажните вести често ги зајакнуваат ехо-коморите и го поларизираат јавното мислење, што доведува до општествени поделби и конфликти. Што е неопходно да правиме во оваа ера на дезинформации и лажни вести? Мораме да се едуцираме и да научиме што да преземеме за да идентификуваме веродостојни извори на информации. Мора да го развиваме критичкото размислување и да го применуваме кога ги следиме вестите: кој е изворот, која е неговата кредибилност, дали има пристрасност, докази, аргументи... Која е намерата на оној што ни пласира информации? Проверката на факти е задолжителен процес особено за вести што придонесуваат за донесување важни одлуки. Мора да ја ограничиме изложеноста на дезинформации преку поставување ограничувања на времето поминато на слушање вести. Треба да се изгради систем во кој вестите се проверуваат во одредено лимитирано време, а притоа да се избегнува да се проверуваат вестите како прва работа наутро или непосредно пред спиење. И правењето редовни паузи од вестите и од социјалните мрежи за да го намалите стресот и анксиозноста влегува во тој „паметен систем“ - децидна е Елеонора. Според Серафимовска, исто така потребно е да развиваме и да одржуваме дигитална хигиена преку приспособување на поставките за приватност на платформите на социјалните медиуми за да ја ограничиме изложеноста на потенцијално штетна содржина и преку исклучителна внимателност за она што го споделуваме на социјалните мрежи. Да останеме поврзани надвор од киберпросторот! Да ги негуваме врските со семејството, блиските, пријателите, за да разговараме и да ги потврдуваме информациите. Социјалната поддршка може да биде круцијална и во заштитата и во ублажувањето на  психолошкото влијание на лажните вести, дезинформации, злонамерни информации. Да побараме стручна помош од професионалци за ментално здравје кога консумирањето на вестите ни предизвикува значителен стрес или вознемиреност.  Да бидеме креатори на промени преку јавно застапување за политики и регулативи за преземање одговорност за ширење лажни вести, учество во програми на заедницата што промовираат медиумска писменост - категорична е психологот Серафимовска. Се пласираат сè помалку квалитетни содржини И според видувањата на социологот Ивана Гегоска, Асистент на Институт за социологија, Филозофски факултет при Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, со зголемената достапност на интернетот можеме да забележиме дека во медиумите се пласираат информации од секаков карактер, без интерес каков резултат ќе побудат кај читателот. Сведоци сме дека произведувачите на информации менуваат или преработуваат информации од веќе постојните. Ги вадат од контекст или ставаат лажен контекст, сè со цел да добијат на сензација, поголема читаност и споделување на информацијата. Во јавноста се пласираат сè помалку квалитетни содржини, најверојатно со цел да се потврдат веќе постојните мислења и предрасуди што јавноста ги има за одредена тема. Иако, живееме во ера на информации и лесна достапност до нив, не смее да се дозволи манипулација од нивна страна. Често си го поставувам прашањето, дали некогаш, пред објавување на невистинита информација или дезинформација, се размислува како може да влијае таа информација врз секојдневието на поединецот, групата или врз општеството во целина? Сите познаваме по некој што бил „жртва“ на лажна информација. Доколку се прочита некој текст и него не можете да го најдете на други портали или, пак, ако не е наведен изворот на информацијата (или е посочено „од близок извор на...“), доколку информациите доаѓаат од лажен профил или лажна интернет-страница, тогаш веќе може да се посомневате во веродостојноста на информацијата - посочува Гегоска. Нејзиното видување е дека поголем проблем може да се појави кај постарите генерации што не се вешти со технологијата. Кога ќе се пласира одредена информација во јавноста, посебно ако информацијата би можела на некаков начин да има влијание врз луѓето, треба внимателно да се истражи дали таа информација е пуштена во јавноста со цел народот да биде запознаен, информиран, предупреден или едноставно да се шири масовна паника. Секако, таквиот пристап преку социјалните мрежи, лесно може да се истражи и да се дознае намерата на информацијата, а тоа може да се изведе преку ресурси што ни се достапни, а за кои е потребно малку време за пребарување и истражување. Независно, дали станува збор за намерно или ненамерно ширење, може да има големо влијание врз однесувањето на јавноста и на општествените процеси. Тие се доста актуелни кога станува збор за политика, економија, здравје и болести итн. На пример, носење некоја значајна одлука за здравје, заснована на информација прочитана во медиум, може многу сериозно да му наштети на здравјето на човекот - изјавува социологот Гегоска. - Медиумите се главни во обликување на ставовите и на верувањата во современото општество. Со оглед на тоа дека тие се главен облик во комуникацијата, можеме да бидеме информирани за настани што се случиле „таму некаде“ и притоа, тие да ни го обликуваат јавното мислење или мислењата и ставовите на поединецот, дури и политиките во една држава - дополнува таа. Да вложуваме во нашата критичност кон информациите што ни се сомнителни УНЕСКО активно работи на зајакнување на образованието на новинарите. Има издадено и публикација „Глобални иницијативи за извонредност во образованието за новинарство“, со идеја овој прирачник да послужи како меѓународно релевантен модел на наставна програма. Таа е одговор на растечкиот глобален проблем на дезинформации, со кој се соочуваат општествата воопшто, а особено новинарството. Секој консумент на медиумска содржина треба да има многу трпение, енергија и истрајност кога станува збор за појава на нова информација. Потребно е да се истражи, анализира и да се селектира. Покрај анализа на авторот, на текстот и на содржината, потребно е да се проверат и сликите или видеата што се дел од содржината, т.е. дали се новонастанати или, пак, се „позајмени“ од некој минат настан. Постојат мрежи што имаат опција за пријавување содржина, па може да се земе како една алатка за спречување на ширење лажни, невистинити информации. На крајот, одлуката е само наша дали ќе поверуваме или во што ќе веруваме и ќе прифаќаме од информации - подвлекува Ивана Гегоска. Дека само негативно е влијанието на дезинформациите, потврдува и Бојан Кордалов, комуниколог-специјалист за односи со јавност и нови медиуми. Според него, дезинформациите негативно се одразуваат на емоции, на недоверба, на радикализација, омраза, на поттикнување акција против демократските модели и слободата на луѓето. - И за жал, на крај жртви на дезинформациите се најчесто луѓето што потпаднале под нив, кои поверувале во штетните наративи на оние што креираат или намерно шират дезинформации. И стануваме сведоци на луѓе што почнуваат да не веруваат во здравствените системи, интеграцијата, заедништвото кон прогресивните идеали засновани на слободни личности... а на овој начин стануваме општества што не се отпорни на хибридни закани и општества што ги создаваме на начин што се подготвени за еден миг да ја поништат вековната борба за слобода, демократија и напредок - истакнува Кордалов. Секоја дезинформација што наместо да нè прави поотпорни, послободни и со поголема желба за критичко и креативно размислување, туку напротив нè враќа назад, нè затвора, нè прави да мразиме, да дискриминираме и да се сомневаме во предностите на слободата што секој од нас ја има, е штетна и само може да направи да се чувствуваме и да дејствуваме во неправилна насока, додава комуникологот Кордалов. Според него, за да се заштитиме од дезинформациите, пред сè треба да веруваме во себе, во нашата слобода и можности. Да вложуваме во себе, во нашата критичност кон информациите што ни се сомнителни, да веруваме во научните факти и да не заборавиме дека сѐ што ни ја загрозува личната и колективната слобода, нема никаде да нè однесе, освен векови наназад. Автор: Сања Јачевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Новата ера на медиуми донесе широк спектар дезинформации. Со зголемувањето на бројот на медиуми, меѓу кои повеќето предводени од непрофесионални уредници, кои и по професија не се новинари и комплетно го занемаруваат кодексот на новинарството, со неверојатна брзина почнаа да се шират лажни вести, шокантни невистинити информации, „кликабилни“ наслови... сè со цел да се стигне до поголем обем на публика. Голем дел од тие дезинформации имаат долг рок на траење, односно ги преземаат други медиуми без да ги проверат информациите, а повторно со истата цел – да намамат публика. А оттука и голем број публика ја загризува лажната јадица, верува во нив и ги шири лажните информации, ги споделува... А новинарството, етичното и професионално новинарство, се губи до недоглед. И токму од ваквото новинарство вистинските информации, вести, истражувања, обемни статии полни со статистики, остануваат во сенка. Незабележани, неатрактивни, со опсег до мала занемарлива бројка на читатели. Оттука се поставува прашањето каде е новинарот во целата оваа приказна. Колку денес новинарите се придржуваат кон одговорно и објективно новинарство. И умеат ли да направат баланс меѓу досегот на информацијата до што поголема публика и веродостојни и точни информации?! Споделување информации без медијатор Едно е сигурно, дезинформациите се шират поинаку на социјалните медиуми отколку на традиционалните медиуми какви што се телевизијата, радиото и весниците. Пред новото дигитално и постдигитално време, човештвото ја имаше заменето демократијата со медиакратија или телекратија. Телевизијата, како доминантен медиум, го диктираше општествениот дискурс, а тој, следејќи ги новите правила, се засноваше на забава. Вестите, извештаите, колумните, сè мораше да биде забавно ако претендираше да биде успешно. Како што вели и една од најзначајните книги од осумдесеттите, „Забавувајќи се до смрт“, на Нил Постман. Во ваквата реалност, задачата на новинарот беше да биде професионален, да внимава на основните новинарски стандарди, вклучувајќи ја вистинитоста, објективноста, балансираноста, но истовремено да биде и интересен и забавен за да го привлече гледачот или читателот, зборува Михајло Лахтов, специјалист за медиуми и медиумска писменост. Новите платформи, пред сè социјалните мрежи, меѓу многуте промени, донесоа и една мошне важна разлика, а тоа е споделување информации без медијатор. Тие што претходно беа само пасивни гледачи, читатели и слушатели, одеднаш добија шанса самите да креираат содржини. Информациите почнаа да се шират директно, без новинарска интервенција, без филтрирање, без избор, без приоретизирање, едитирање, врамување... Влеговме во време на инфократија. Во епоха во која е важно само да се создаваат и да се споделуваат информации. Константниот перформанс и опсесијата постојано да се биде присутен на мрежата се главните карактеристики на инфократијата – категоричен е Михајло Лахтов. Во свет што е целосно вмрежен, денес гледаме дека секој може да креира секаква содржина и таа да стигне насекаде. За жал, во ваквата поплава на информации сè повеќе се губи јасната граница меѓу тоа што е новинарски производ, а што се информации креирани од корисниците на мрежата. Новите генерации сè помалку може да ја увидат разликата. На прашањето на многуте истражувања и анкети, тие најчесто одговараат дека се информираат на социјалните мрежи. Таму, за жал, не важат новинарските правила на вистинитост, објективност, непристрасност. Единствените правила што важат се бројот на кликови, коментари или, со еден збор, ангажираност (engagement). Во таа борба, да се креира содржина што ќе донесе ангажирана публика (што ќе стави лајк, ќе сподели, коментира итн.), не е ни важно дали тоа што е создадено е вистинито, реално, коректно, навредливо... Тоа е во втор план – подвлекува Лахтов. Новите генерации сè помалку може да ја увидат разликата Како што зборува тој, новинарите сѐ уште се многу важен дел од нашето информирање и мора да останат. Тие се единствениот одговор за новиот свет на инфодемија и дезинформации. Голем дел од нив сѐ уште се посветени на новинарските задачи да бидат куче чувар на демократијата, да бидат коректив на власта и да дојдат до информации и откритија важни за општеството и за нашите животи. Македонија и македонското новинарство не се изолиран остров и сѐ што се случува во глобални рамки се случува и кај нас. Сѐ уште постојат многу професионални новинари, кои некогаш и ризикувајќи ја сопствената безбедност, успеваат да истражат и да дојдат до откритија што се многу важни за сите нас. Ако ги анализираме нивните новинарски производи, ќе видиме што значи професионално новинарство, потрага по вистината, информации проверени од различни извори. На прашањето колку енергија, време и ресурси тие трошат за да ги проверат информациите, би рекол многу. На овие професионалци мора да им се оддаде признание, да се покажат со прст, да се издигнат на пиедестал на вистински херои. Зашто тие тоа и се, тие се луѓе што веруваат во подобро и демократско општество и за тоа се подготвени да жртвуваат многу – изјавува Лахтов. Од друга страна, има многу, дури и премногу паразити што немаат друга мотивација освен брзо да стигнат до пари. Начините на кои тоа го прават се диктирани од денешното време, креирање содржини што ќе донесат лајкови и коментари. Моделот е добро познат, поголема посетеност значи повеќе реклами, а тоа носи повеќе пари, дополнува тој. И затоа денес имаме експанзија на секакви облици на информациски неред, од дезинформации, лаги, фотографии извадени од контекст, до мамки за кликови, предимензионираност, лажна ексклузивност, кич, естетски криминал. Многу од овие креатори на содржини се претставуваат како новинари, но тоа ни оддалеку не се. Јас инсистирам работите да се нарекуваат со вистинските имиња и да се прави јасна разлика меѓу новинари и паразити. Луѓе подготвени да си го ризикуваат животот за новинарството и оние што немаат никакви допирни точки со новинарството, но сакаат да се претставуваат како новинари. Не смееме да ги ставаме сите во ист кош. Затоа, краткиот одговор на прашањето дали новинарите внимаваат на објективно информирање, дали избегнуваат дезинформации и слично, гласи – професионалните да, непрофесионалните не – категоричен е Лахтов. Граѓаните, за жал, особено генерациите што доаѓаат, сè помалку ја прават таа разлика, особено поради начинот на кој се информираат преку социјалните мрежи. Тоа што како медиумски едукатори мора да го правиме, и јас и сите што се занимаваме со ова, е постојано да ги едуцираме и да ги запознаваме луѓето со новинарството, со значењето што сѐ уште го има, со разликите меѓу професионалните новинари и оние што не заслужуваат да бидат дел од професијата. За крај, одговор за дезинформациите и општо за целиот информациски неред, е само професионалното новинарство. Што повеќе професионални новинари и вистински новинарски содржини, толку повеќе имаме шанса да воспоставиме некаков баланс во денешниот мрежен свет – сумира Лахтов. Голем дел од медиумите и новинарите не ги проверуваат информациите И според комуникологот и универзитетски професор Сеад Џигал, во оваа дигитална ера на новинарството, проверката на информациите и на фактите е сериозен проблем. Поради конкуренцијата, лесната достапност на непроверени содржини и трката за свежи информации, голем дел од медиумите и новинарите не ги проверуваат информациите. Ова главно се прави по исклучок и во помал дел од медиумите што ги почитуваат професионалните стандарди. Резултат на слабата проверка се често објавување многу шпекулации, пропаганда, дезинформации и лажни вести. На пример, често за извор на информации се преземаат објави на социјалните мрежи што не се проверуваат и не се споредуваат со други извори на информации. Одговорното известување подразбира собирање, проверка и објавување информации и содржини што се точни, проверени и навремени, потем вклучување повеќе компетентни извори на информации, како и заземање известувачка позиција на новинарот, која потврдува неутралност и балансираност. Како што проверуваме на некој производ што го купуваме кој е производителот, кој е рокот за користење на продуктот, кои се состојките, и така натаму, така и за информациите е неопходно да проверуваме кој е авторот, кој е медиумот, кои се изворите за информации и дали содржините се проверени пред да се објават – посочува Сеад. Во однос на тоа колку се внимава на објективното новинарско известување, тој вели дека мора да се напомене дека медиумите работат во сложени и во неповолни економски услови и поради тоа се изложени на надворешни влијанија и притисоци од економски, политички, институционални и други фактори.- Исто така, поради силната партизираност на општеството, медиумите тешко доаѓаат до вистински информации и се под притисок на различни субјекти од овие сфери да тргуваат со интереси и влијание за да дојдат до одредени информации. Покрај тоа, со придобивките од дигиталната трансформација денес секој лесно може да креира медиум во формат на веб-страница, јутјуб-канал, поткаст и слично, а ова во Македонија често се злоупотребува така што одредена политичка или економска пропаганда се маскира како „новинарство“ и „медиум“. Медиумите се во трка за популарност и публика, која се мери преку број гледачи, читатели, кликови, тиражи, реакции, споделувања и слично. Во Македонија функционираат неколку стотици медиуми, од кои најмалку 150 се онлајн медиуми што објавуваат вести. Во таков презаситен „пазар“ на информации, најголем дел од нив не водат сметка за квалитетот и професионалноста на информациите, туку се обидуваат со непроверени, сензационалистички и скокотливи содржини да го зголемат својот досег до публиката и своето влијание. Резултат на тоа се многу содржини засновани на манипулации за кликови (Нема да ви се верува! Скандалозно! Неверојатно!) и содржини што се вирални, но без квалитетна содржина – ни изјавува Сеад. Новинарите треба да бидат коректор за дезинформациите Во ваков контекст на ентропија на информации и содржини, новинарите се клучен фактор за балансирање во јавниот информациско-комуникациски систем. Тие треба да ја преземат улогата на професионални комуникатори што преку транспарентно, балансирано и непристрасно објавување информации и вести, треба да ја стекнат довербата на граѓаните, така што тие ќе бидат креатор на позитивните стандарди за информирање, додава тој. Тие треба да бидат коректор за дезинформациите, место каде што проверуваме дали е некоја шпекулација точна или не, место каде што со сигурност ќе може да дознаеме дали некоја вест е потврдена, демантирана или лажна, и така натаму. Во реалноста каде што економските, политичките, идеолошките и личните интереси се испреплетени, медиумите и новинарите се постојано пред предизвик да ги бранат својата професионалност и етичност, а со тоа и довербата на публиката. Таа доверба мора постојано, на дневна основа, одново да се потврдува и да се зацврстува. Ако довербата во медиумите се наруши, тогаш во комуникацијата настанува искривување каде што наместо да им веруваме на професионалците и на новинарите, почнуваме да им веруваме на луѓе од нашето опкружување кои имаат слични интереси и погледи на реалноста, со што се вовлекуваме во информациски меури во кои не можеме да слушнеме ставови и информации што не ни се допаѓаат. Со тоа значително се фрагментира и се уназадува општеството, а со тоа и квалитетот на социјална интеракција и соживот – заклучува Сеад. Себепрогласени онлајн медиуми го забораваат на Кодексот на новинарите Бојан Шашевски, долгогодишен новинар и уредник на Радио МОФ, ни сподели дека според последниот извештај на Репортери без граници, во делот за Македонија, нотираше дека „иако новинарите не работат во непријателско опкружување, раширените дезинформации и недостатокот на професионализам, придонесуваат за опаѓање на довербата на општеството кон медиумите, што ги изложува независните медиуми на закани и напади“. Ова доста кажува за тоа во каков медиумски вител се наоѓаме, ако се земе довербата кон медиумите од мнозинството граѓани. Тука треба да се земе предвид дека Македонија од Репортери без граници во Индексот на слободата на медиумите е сместена на 36-то место и е најдобро пласирана од земјите на регионот (пред Црна Гора, Словенија, Хрватска, Косово, БиХ, Србија и Албанија), но, од друга страна, ова рангирање апсолутно не треба да се земе како некаква „победа“. Мора трезвено и објективно да пристапиме кон штетните дезинформации и недостатокот на професионалност во медиумското небо. А, ваквите проблеми, пред сѐ, доаѓаат од онлајн медиумите, кои играат важна улога во известувањето, иако телевизијата останува доминантен извор на информирање. Дека одредени онлајн медиуми се проблематични, покажуваат и податоците на Советот за етика во медиумите на Македонија (СЕММ), каде што во 2023 година дури 110 жалби се однесуваа токму на онлајн медиумите, наспроти шесте кон телевизиите и двете жалби кон весниците – нè информира Шашевски. Едноставно, некои себепрогласени онлајн медиуми го занемаруваат основното правило во новинарството за проверка на сите можни факти и детали за една сторија. За пример, ќе се сетите како од онлајн портал дојде дезинформацијата дека „е пронајдено исчезнатото девојче во соседна земја“, но по неколку денови младата Вања Ѓорчевска беше пронајдена мртва во околината на Скопје, случај што ја потресе македонската јавност. Исто така, пред да се појават дезинформации за војната во Украина и војната меѓу Израел и Хамас, пандемијата претходно донесе т.н. инфодемија, па при „скролање“ на Фејсбук можеа да се прочитаат наслови од типот: „Алкохолот го убива вирусот за неколку секунди“, „Вакцинацијата се врши да се уништи средната класа“, или има „Чудотворен лек против КОВИД-19“. Значи, ваквите наслови доаѓаа од портали, кои како да забораваат на Кодексот на новинарите на Македонија и одговорноста што ја имаат кон јавноста – истакнува Бојан. Целта е да се едуцираат и да се профилираат новинари Сепак, кога сме веќе кај начелата на Кодексот, а со тоа и на одговорното известување, мора да се направи разлика меѓу професионални онлајн редакции што вработуваат новинари и објавуваат оригинална содржина (свои интервјуа, анализи, истражувања, репортажи), а од друга страна и поединечни портали што главно користат „копи-пејст“ содржини. Тие, во трка за кликови, не избираат средства и начини да пласираат содржини што јавноста ја доведува во заблуда и, притоа, ѝ штети на целата медиумска заедница, дополнува Шашевски. Прашањето од милион долари е како професионалните медиуми и одговорното известување да се доближат до генералната јавност? Прво, тука треба да помогне процесот на саморегулација во самата фела и Регистарот на онлајн медиуми, кои треба да се придржуваат до критериумите за транспарентно сопствеништво, објавен импресум, почитување на новинарскиот Кодекс... Второ, самите редакции имаат огромна улога во продуцирање професионален кадар. Оваа улога станува уште позначајна ако се земе предвид дека на државните факултети ги снемува младите што сакаат да студираат новинарство, па целиот „аманет“ сега останува директно на редакциите. Целта е да се едуцираат и да се профилираат луѓе што ќе ја знаат својата улога во градењето на демократијата и на граѓанското општество. Исто така, ќе ги бранат човековите права, достоинството и слободата, ќе го почитуваат плурализмот на идеите и на ставовите, ќе придонесуваат за јакнење на правната држава и во контролата на власта и на другите субјекти од јавниот живот. Со тоа, новинарите по автоматизам ќе знаат да не избрзуваат со информации што може да станат дезинформации.  Трето, сите ние имаме потреба од вештините на медиумската писменост и сѐ што таа носи со себе, особено во време на „милион видови медиуми“. Медиумската писменост, истовремено, е чадор на повеќе писмености – дигиталната, јазичната, филмската итн. Значи, треба поширок пристап за да може критички да се опсервираат секакви пораки што доаѓаат и од телевизорот во дневна, и од „Нетфликс“ или од Фејсбук, и од локалниот политичар популист на прес-конференција. Ова ѝ помага на генералната јавност, која ќе знае со што се „храни“ кога чита и гледа. Со тоа, ќе знае и да препознава дезинформации – детално ни објаснува Бојан. Во светски рамки веќе има консензус за фокусот да не биде на креаторите на дезинформации и манипулативни содржини, туку повеќе врз граѓаните и нивните способности како да ги препознаат. Тешко оди превенцијата, тоа е борба со ветерници. Не може да го забраниме интернетот, иако сфативме дека истовремено тој е најдобрата и најлошата работа што му се случи на човештвото. Интернетот нѐ демократизираше, ама наивно е да сметаме дека ќе ги следи начелата на Француската револуција. Затоа треба отпорност, луѓето да учат што примаат, како тоа го анализираат и евалуираат, како етички да го применуваат за да не станат самите креатори на дезинформации. Притоа, да реагираат кога наидуваат на проблематични содржини, што е дополнителен позитивен притисок и врз медиумите кон одговорното известување. Тоа е тој круг на писменост, доверба и професионалност што мора да се негува – категоричен е нашиот соговорник Шашевски. Автор: Сања Јачевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Известувањето за загадувањето на воздухот, на почвите и на водата, климатските проблеми и другите предизвици поврзани со животната средина, често е макотрпна и тешка задача за новинарите. Медиумите немаат многу ресурси на располагање, а изворите што може да се користат, некогаш или воопшто ги нема или можат да се избројат на прсти. Овие теми секогаш се придружени со комплексни бројки, кои е нужно да се прикажат на едноставен, но визуелно атрактивен начин за публиката. Дополнителен проблем е што голем број уредници, за жал, не ги сметаат овие теми за доволно атрактивни и често се третираат како споредни теми за пополнување време или простор во медиумите и не им се дава соодветното „ударно место“. Темите се третираат сезонски, а известувањето наликува кампањски. Па, така, за воздухот се известува најмногу во периодот од јануари до март кога е грејна сезона и кога загадувањето е видливо, а во другиот дел од годината речиси и воопшто не се известува за овој проблем. Слично е и со загадувањето на водата и на почвите, па најчесто се случува за време и неколку денови по некој еколошки инцидент. Дали сето ова значи дека новинарите треба да „бегаат“ од темите поврзани со животната средина? Одговорот секако е не. Животната средина за голем број светски медиуми уште од пред десетина години е еден од врвните приоритети. Овие теми секогаш се поврзуваат со други важни аспекти на нашето живеење – од политика и економија до здравство и образование. Да го земеме примерот на „Би-би-си“. Во делот Земја (Earth) секојдневно има приказни поврзани со климатските проблеми, загадувањето, животинскиот и растителниот свет и слично. „Вашингтон пост“ има посебен дел посветен на климатските промени, кој, пак, доколку го отворите е поделен на дополнителни поврзани категории (животна средина, време, климатски решенија, климатска лабораторија, зелено живеење, бизнис и клима...). Но, не мора да одиме толку далеку за да видиме и некои поблиски примери. Австрискиот дневен весник „Ди пресе“ исто така воведе посебен дел посветен на климатските промени каде што речиси секојдневно се известува за проблемите поврзани со темата. Ова засега не е практика кај медиумите во регионот на Балканот иако сите држави се соочуваат со исти или со слични проблеми. Иако е мала земја, Македонија има сериозни проблеми со загадувањето на воздухот, на почвата и на водите и „данокот“ од тоа загадување е огромен. Според Европската агенција за животна средина, 4 980 жртви годишно има во земјава како директна последица на загадениот воздух. Проблемот со сушите, екстремните временски непогоди и другите климатски предизвици ретко се третираат и нужно е што поскоро да се качат погоре на агендата на медиумите. Потребно е воведување систематско и редовно известување за проблемите поврзани со животната средина. Нужно е постојано обучување и специјализација на дел од новинарите за поефикасно и посеопфатно известување за овие теми, но и креирање и надоградување ресурси што новинарите ќе ги користат во истражувањата. Во понатамошниот дел од текстот ќе се фокусираме токму на овој дел – бесплатни алатки што можат да ви помогнат во известувањето за животната средина. Ова се само мал дел од нив. Бесплатни ресурси На веб-страницата на Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) има солидни ресурси што не се доволно искористени. Една од причините е што дел од овие ресурси како да не се воопшто промовирани во јавноста, а можат да имаат секојдневна примена во новинарството. Во десниот долен агол на веб-страницата има дел што е небаре скриен, а се нарекува Регистар. Кога ќе кликнете на тој дел, ве носи на нова веб-страница каде што има два одлични ресурси. Првиот е наречен „Регистар на А и Б еколошки дозволи издадени во Република Северна Македонија“. Регистарот, всушност, ги содржи сите правни лица (компании) што имаат А или Б еколошка дозвола. Содржи име на компанијата, адреса, во која индустрија дејствуваат, линк до соодветната документација на компанијата, архивски број на дозволата и кога таа е издадена. На Регистарот можете да ги пребарувате компаниите по име или да ги барате на мапата. Со кликање на иконите А-еколошка дозвола или Б-еколошка дозвола, можете да ги селектирате само компаниите што ги имаат овие дозволи. Регистарот е достапен на македонски, албански и на англиски јазик. На истата адреса се наоѓа и друг корисен ресурс. Во десниот горен агол е делот насловен „Греење во јавни објекти“. Станува збор за одлична алатка каде што можете да ги пребарате сите јавни објекти на државната управа или јавни објекти на единиците на локалната самоуправа и да проверите како се загреваат. Регистарот содржи податоци за називот на институцијата, за општината, за видот на горивото, за потрошувачка, како и податок дали има можност за замена и опции за греењето. Овие ресурси, за жал, новинарите не ги користат доволно. По неодамна завршената обука во организација на Македонскиот институт за медиуми поврзана со загадувањето и климатските промени, дел од учесниците изработија теми користејќи ги регистрите. Друг ресурс што може да се најде на страницата на МЖСПП, а кој може да им послужи на истражувачките новинари, е „Водната книга“.  Станува збор за Регистар на податоци за управувањето со води во Македонија односно кои компании користат вода и за која намена. Регистарот содржи податоци за тоа кога е издадена дозволата, вид објект, намена на водата, сливот на водата, одобрено количество за користење и важност на дозволата. Исто како и претходните два ресурси, и овде имате можност да пребарувате по назив на компанијата или директно на мапата. Проблемот со овој регистар е што податоците се однесуваат на периодот до март 2022 година, но секако може да биде добра појдовна точка за истражување доколку дојде до некаков еколошки инцидент и слично. Тука е и „Порталот за чист воздух“ каде што ги има податоците за квалитетот на воздухот иако на новинарите сега им се достапни многу визуелно поатрактивни решенија. Сепак е корисен ресурс доколку сакате да истражувате подлабоко бидејќи содржи податоци и извештаи за претходни години. „Закопани“ на сајтот на МЖСПП има и други корисни ресурси. Во делот „Документи“ има стратегии, физибилити студии, регистри и планови, а во делот „Извештаи“ ги има соодветните извештаи за поединечни области. Сите овие документи можат да им дадат „тежина“ и контекст на вашите приказни. Покрај МЖСПП, како извор на податоци нужно е да се користи и Државниот завод за статистика, особено делот МакСтат база, во која има посебен дел посветен на животната средина. Секогаш внимавајте на која година се однесуваат податоците и барајте директно податоци за годините што не се наведени во базата. Податоци може да се најдат и во Статистика на животната средина и во Статистичкиот годишник. Како извор можете да го користите и Државниот инспекторат за животна средина особено делот Регистар на субјекти на надзор и инспекциски извештаи. Во него може да најдете елаборати како и податоци за извршени инспекциски надзори. Не заборавајте го и делот „Извештаи“ каде што може да се најдат податоци што работел Државниот инспекторат во тековната или во претходните години. Само како напомена, најновите податоци не се во горниот дел туку во долниот дел од веб-страницата. Ресурсите што погоре ги споделивме, треба постојано да се ажурираат, да се збогатуваат со содржина и потребна е соработка на централните и на локалните органи со новинарите за поефикасно и посеопфатно известување за темите поврзани со животната средина. Засега ова не е така. Голем дел од новинарите не се информирани за ресурсите и за алатките што државните органи ги креираат и неретко тие се споделуваат со јавноста само преку куси соопштенија или, пак, воопшто не се споделуваат. На тој начин ресурсот останува „заглавен“ или намерно или ненамерно „скриен“ на некоја веб-страница. За нив се потрошени средства, а реална примена нема.  Автор: Александар Манасиев Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

„Фајненшл тајмс“ е последниот од низа големи медиуми што неодамна склучи договор за соработка со „ОпенАИ“, компанија што стои зад Четџипити (ЧетГПТ). Со договорот Четџипити ќе може, кога одговара на прашања на корисниците, да влече информации од текстовите во весникот, во реално време. Тие ќе бидат означени и проследени со линк до сторијата од која се земени. Договорот, исто така, на „ОпенАИ“ му овозможува пристап и до премиум платената содржина како и до архивата на ФТ, која ќе служи за обука на основните модели на Четџипити. Сè уште не е јасно како ќе изгледаат линковите што водат до весникот. „ОпенАИ“ веќе подолго време бара начин како да ги наведува изворите од каде ги добива информациите. Со ова „Фајненшл тајмс“ се приклучи на растечкиот список на големи редакции што склучиле  договор за користење на нивната содржина од страна на „ОпенАИ“ какви што се: агенцијата „Асошиејтед прес“, германската групација „Алекс Спрингер“, францускиот „Ле Монд“, шпанскиот издавач на „Ел Паис“ и други. Овој тип партнерство претставува пресвртница во односот на медиумите и вештачката интелигенција (ВИ), кој досега беше под сенката на прашањето за почитувањето на авторските права. Големиот „Њујорк тајмс“ и неколку помали публикации годинава ја тужеа „ОпенАИ“ за кршење авторски права со тврдење дека нивни текстови биле користени за „тренирање“ на Четџипити, без побарана дозвола или каква и да е компензација. Но, авторските права се само еден од проблемите што произлегуваат од ширењето на новата технологија. Нејзиниот „влез“ во професија чијшто интегритет почива на почитувањето на етичките начела, какво што е новинарството, подразбира сериозна внимателност и претходна подготовка. Недостатоците на ВИ какви што се точност и пристрасност, се прашања на кои редакциите во светот, особено оние што ја користат или планираат да ја користат, не можат да си дозволат да немаат одговор. Тој одговор веќе се формулира и поединечно, а и на глобално ниво. „Халуцинациите“ и пристрасноста на ВИ Според студијата на „Асошиејтед прес“, три четвртини од луѓето што работат во медиумската индустрија користеле генеративна вештачка интелигенција (ВИ) во одреден професионален капацитет. Најчеста употреба била за производство на содржина, при што речиси 70 отсто, или две третини од испитаниците, изјавиле дека ја користеле за оваа намена. Следни најпопуларни употреби се за собирање информации, производство на мултимедијална содржина и други деловни задачи. Меѓутоа искуството со ВИ во редакциите, според истата студија, покажа дека етичките импликации од употребата предизвикуваат загриженост, и тоа особено поради: потребата од човечки надзор и ризиците од неточна или од пристрасна содржина. Позната е слабоста на чет-ботовите при собирањето информации да „измислуваат“ податоци и да ги прикажуваат како факти. Оваа појава доведе до тоа еден адвокат од Њујорк да даде поднесок во суд, во кој беа наведени 6 пресуди што никогаш не се случиле, туку биле измислени од Четџипити што го користел.  Радиоводител ја тужи за навреда компанијата „ОпенАИ“ откако Четџипити генерирал тврдења дека тој проневерувал пари. Новинарот Крис Моран откри дека ВИ може да креира мошне уверливи, но сосема лажни текстови.   Покрај „халуцинирањето“, како што се нарекува фабрикувањето податоци и нивно прикажување како факти од страна на ВИ, искуството покажува дека овие системи немаат емпатија, не можат да контекстуализираат и не смеат да се остават без надзор да креираат новинарска содржина. Анегдотски пример за неможноста на ВИ да се остави без надзор е ситуацијата кога вештачката интелигенција што произведува спортски вести требало да јави за смртта на кошаркар на НБА, кој починал на 42 години. Насловот што ВИ го креирала гласи: „Брендон Хантер неупотреблив на 42“ Како голем проблем што мора да биде земен предвид кога се користи ВИ, на кој упатуваат експертите, е пристрасноста што самата технологија може да ја произведе или да ја користи при процесирањето на податоците. Проблемот е што пристрасноста, за која нема место во ниту една професионална новинарска содржина, е иманентна особина на ВИ и за неа се говори како за „алгоритамска пристрасност“. Имено, содржината креирана од ВИ зависи од природата на податоците, од кои машината „учи“. Кога компјутерските научници велат дека апликациите за вештачка интелигенција „учат“, тие воопшто не мислат на учење во човечка смисла. Вештачката интелигенција учи од големи збирки на податоци преку кои таа создава статистички обрасци. Во основа, вештачката интелигенција учи како подобро и побргу да ги решава проблемите, бидејќи може да предвиди што треба да се случи врз основа на податоците што ги поседува. Сепак, резултатот од ова е дека машината пропушта многу нијанси на човечката интелигенција и комуникација – на пример, веројатно нема да може да открие сарказам, иронија или говор со преносна смисла. Дополнително, вештачката интелигенција е создадена од луѓе, и потоа „тренирана“ од луѓе, а луѓето се пристрасни и со предрасуди. Значи, ако базата од кои машината зема податоци е пристрасна, или ако луѓето што го учат системот како да ги презентира и да ги користи тие податоци се пристрасни или полни со предрасуди, ВИ ќе произведе содржина со предрасуди. Студија што во 2022 година ја спроведе Информацискиот научен институт на Универзитетот во јужна Калифорнија покажа дека повеќе од една третина од податоците што ги користела ВИ биле пристрасни. Жените биле прикажувани во негативно светло, муслиманите биле поистоветувани со „терористи“ и слично. Поради тоа, особено внимание е посветено на овој проблем, меѓутоа резултатите понекогаш одат од една крајност во друга. Па така, на пример,  системот на ВИ „Гемини“ на Гугл создаваше илустрации на кои повеќето ликови се црни, дури и ако тоа е географски или историски невозможно. Алгоритамската пристрасност е тема на многу студии и истражувања, но и нешто на што редакциите што користат или планираат да користат алатки на ВИ, мора да обрнат особено внимание. Етички кодекси и декларации Во ноември 2023 година, Репортери без граници (РСФ), заедно со 16 партнерски организации, ја објавија Париската повелба за вештачка интелигенција и новинарство. Неа ја состави комисија со која претседаваше новинарката и добитничка на Нобеловата награда за мир, Марија Реса, а во која учествуваа претставници на граѓанското општество, медиуми, новинари и експерти за ВИ. Повелбата ги дефинира етиката и начелата што новинарите, редакциите и медиумските куќи низ светот треба да ги применат во својата работа со вештачката интелигенција. Клучните начела врз кои почива, можат да се сумираат на следниов начин: Етиката мора да има клучна улога кога во медиумите се прават технолошки избори. Човекот мора да ја задржи својата централна улога во уредувачките одлуки. Медиумите мора да му помогнат на општеството да прави разлика меѓу автентичната и генерираната содржина. Медиумите мора да учествуваат во глобалното управување со ВИ и да ја бранат одржливоста на новинарството кога преговараат со технолошките компании. Во меѓувреме, медиумите што користат ВИ веќе формализираат свои декларации/правилници, во кои опишуваат за што ќе ја користат, а за што не. Меѓу нив се Гардијан, Би-би-си, Ал Џезира и Вашингтон пост. За сите е карактеристично инсистирањето да бидат сочувани новинарските стандарди и вредности, како и ставот дека професионалните и етичките начела мора да бидат адресирани во дизајнирањето на протоколот за користење на ВИ во редакциите. Еден од темелните предуслови за употреба на ВИ во редакциите е нејзините вработени да вршат постојан и активен надзор врз работата на паметните програми. Речиси кај сите акцентот е на тоа дека ниту една содржина генерирана од ВИ нема да биде објавена без човечки надзор. „Гардијан“, на пример, вели дека употребата на генеративна вештачка интелигенција бара човечки надзор, наведувајќи во нивните упатства дека таа треба да биде поврзана со „специфична придобивка и експлицитна дозвола од уредник“. Холандската новинска агенција АНП има слични ставови во своите насоки, кои ја нагласуваат важноста од човечки надзор, наведувајќи дека тие можат да користат вештачка интелигенција или слични системи за „поддршка под услов човекот потоа да ја изврши последната проверка“. Тие го опишуваат овој процес како човек>машина>човек. Бразилската агенција Нуклео, исто така, наведува дека никогаш нема да објави сторија со помош на ВИ без надзор на човек, ниту, пак, ќе ја користат ВИ како уредник или како продуцент. Рингиер, медиумска групација од Швајцарија со новински брендови во 19 земји, вели дека „резултатите генерирани од алатките за вештачка интелигенција, секогаш треба да бидат критички прегледани, а информациите треба да се проверат и да се дополнат со користење сопствена процена и експертиза“. Слично, германската агенција ДПА смета дека конечната одлука за употреба на вештачката интелигенција ја носи човекот. Тие додаваат: „Ја почитуваме човечката автономија и приматот на човечките одлуки“. „Фајненшл тајмс“ тврди дека нивното новинарство ќе продолжи да биде „пишувано, известувано и уредувано од луѓе што се најдобри во своето поле на дејствување“. Во декларациите за употреба на ВИ, кај голем број медиуми се нагласува и важноста на транспарентноста при нејзината употреба, односно јасно да биде наведено кога евентуално се користи содржина генерирана од ВИ. Имено, транспарентноста за медиумската заедница, како и за самата индустрија на вести, е клучна вредност. Таа е предуслов за одговорно работење, оружје за борба против губењето на кредибилитетот и довербата. Во таа смисла, во голем дел од декларациите за користење на ВИ во медиумите, се нагласува и начелото на преземање одговорност на медиумот, во случај на грешка или погрешно информирање. Декларациите ја нагласуваат и важноста за почитување и заштитата на приватноста. Со други зборови, медиумите се обврзуваат да ги штитат личните податоци и приватноста на корисниците, како и да ги применат сите безбедносни стандарди за да се спречи можноста од евентуална злоупотреба. Се разбира, со оглед на тоа што фер и објективно известување се едни од клучните професионални стандарди, тоа се нагласува и во правилата за користење ВИ. Тоа подразбира етичко информирање, интегритет, борба против манипулации и лажни вести. Автор: Тамара Чаусидис Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.

Ако се суди според американскиот модел на дефинирање на медиумската пустина како населено место без ниту еден локален дневен весник, тогаш освен Скопје речиси сите населени места во земјава може да се вметнат во категоријата медиумски пустини бидејќи немаат ниту еден дневен весник Како го пиете утринското кафе? Слатко, горко, со локум и вода или со весник? За многумина утринското кафе беше незамисливо да се пие без весник во рацете. Мирисот на кафето чиниш совршено се надополнува со мирисот на хартијата. Иако дневните весници во продажба излегуваат вечерно време, сепак неретко се читаат токму наредното утро. Тој ритуал се одвиваше најчесто дома, на клупа во парк, на работа или во автобус. Зошто последната реченица е напишана во минато време? Од едноставна причина што оваа рутина на уживање и информирање, за најголем дел од нас, стана дел од минатото. На трафиките во Македонија, весниците што денес се продаваат, може да се избројат на прсти, додека во соседна Србија и во Бугарија добар дел некако опстојуваат, но тоа не значи дека некој ги чита. Бројот на читатели денес не е ниту една десетина од оној од пред две децении. Дневните весници, неделните, месечните и периодичните печатени изданија, кои со децении беа омилениот, а некаде и единствениот извор за информирање, станаа вид во изумирање. Според најновите статистички податоци во САД, денеска во споредба од пред 20 години, има 3.000 весници помалку и 43.000 новинари помалку што работат во печатени медиуми. Во 2005 година во САД вкупниот тираж на весници бил повеќе од 50 милиони примероци, а денес е нешто повеќе од 10 милиони. Иако и денешната бројка изгледа голема, сепак најмногу се должи на големите брендови како „Њујорк тајмс“. Брзината со која умираат весниците во САД е неверојатна – повеќе од два дневни весници ги снемува од пазарот на секои седум дена. Населените места во САД каде што веќе не постои ниту еден локален дневен весник се нарекуваат медиумски пустини. Постојат повеќе од 225 окрузи каде што нема ниту еден дневен весник, а во повеќе од 1.500 окрузи (речиси во половина земја) има само по еден весник, најчесто неделник, а не дневен весник.  Оваа појава не е уникатна само за САД. Слична ситуација е забележана и во Европската Унија како што покажува првото истражување за медиумските пустини на европска почва насловено „Откривање на медиумските пустини во Европа: Ризици и можности за локалните медиуми во ЕУ“. Ова истражување ги дефинира медиумските пустини на локално ниво како „област во која недостасуваат доволно, веродостојни и разновидни информации од доверливи медиумски извори“. Индикатори за тоа колку се загрозени локалните медиуми се: бројот на медиуми, економските и политичките услови, како и степенот на безбедност на локалните новинари и социјалната инклузивност на локалните медиуми кон малцинствата, маргинализираните заедници и способноста за ангажирање со публиката. Општиот заклучок е дека постои голема централизација на редакциите и на новинарите во големите градови, најчесто во главните градови, а новинарството наместо на терен се одвива од канцеларија. Ова истражување покажува дека јавните сервиси се клучни за покривање на оддалечените места, нудејќи инклузивност во известувањето. Според анализата, најзагрозени се локалните медиуми во Романија. Во 2008 година имало 54 локални печатени медиуми. Бројката паднала на 12 во 2018 година, а во 2023 година на само два локални печатени медиуми. Во Хрватска ситуацијата е малку подобра, па во 2019 година имало девет локални печатени медиуми што ги покривале руралните средини. Сепак, најзастапени се локалните и регионалните радија. Во Бугарија, вкупниот број регионални весници е намален во текот на изминатите 5 години: 127 во 2018 година, 113 во 2019 година, 111 во 2020 година, 106 во 2021 година и 100 во 2022 година. Каква е ситуацијата во Македонија? Според Регистарот на издавачи на печатени медиуми на АВМУ (ажуриран на 2 април 2024 година), во земјата има 23 печатени медиуми. Најголем дел се концентрирани во Скопје, и тоа 20, а единствени три други места каде што има печатен медиум се Битола, Прилеп и Штип. Според податоците од овој регистар, во периодот од 2016-та до денес, избришани се 29 печатени медиуми од Скопје и еден од Битола. Ако се суди според американскиот модел на дефинирање на медиумската пустина како населено место без ниту еден локален дневен весник, тогаш освен Скопје речиси сите населени места во земјава може да се вметнат во категоријата медиумски пустини бидејќи немаат ниту еден дневен весник. Неделни весници има во Битола и во Прилеп, а месечник во Штип. Но, ситуацијата не е розова и ако се суди според другата гореспомената дефиниција за област во која недостасуваат доволно, веродостојни и разновидни информации од доверливи медиумски извори. Според Регистaрот на радиодифузери што емитуваат радиопрограма, во земјава има 67 радиостаници, од кои седум емитуваат на државно ниво, 17 на регионално ниво и 43 на локално ниво. Според податоците на овој Регистар, од 2014 година се избришани 20 радија. Според Анализата на пазарот на аудио и аудиовизуелни медиумски услуги за 2022 година на АВМУ, во Македонија покрај Македонската радио-телевизија има уште 43 комерцијални телевизии – пет терестријални телевизии на државно ниво, шест телевизии што емитуваат програма преку неограничен ресурс на ниво на целата држава, на регионално ниво 17 телевизии и 15 телевизии на локално ниво. Од извештаите и анализите на АВМУ се гледа дека секоја година исчезнува по некој локален медиум. Она што го нема во овие извештаи и анализи е бројот на вработени во локалните и во регионалните медиуми, нивните услови за работа, политичкото и бизнис-влијанието и другите фактори што се предуслов за слободно и непречено известување за проблемите на локалната заедница. Она што можеме да го заклучиме сите ние што најчесто се информираме од државната телевизија, од националните комерцијални телевизии, од дневните весници, од радијата и од поголемите веб-портали е дека локалните приказни исчезнуваат. Ретки се во печатените медиуми, ги нема на радијата, ретки се на телевизиите, па и на веб-порталите… Локални репортери има сè помалку во поголемите градови како Тетово, Куманово, Битола, Прилеп, Охрид, Велес, Штип, Струмица… Ако некогаш дневните весници имаа по десетина репортери низ Македонија, а државната телевизија речиси во сите поголеми населени места, денес тоа не е случај. Но, што значи загубата односно исчезнувањето на локалните медиуми и на локалните приказни? Тоа значи дека гласот на граѓаните во тие средини, особено за локалните проблеми, не може да се чуе. Во недостиг на релевантни извори на информации овие граѓани почесто се информираат преку социјалните мрежи и стануваат поподложни на дезинформации и на можност за манипулација за политички или бизнис цели. Можноста за корупција на локално ниво расте бидејќи исчезнуваат медиумите што би требало да се „кучиња чувари“ на демократијата и на демократските вредности. Сето ова погоре наведено ја намалува довербата во институциите на локално и на државно ниво. Ова значи дека локалните и регионалните медиуми се важен столб на секое демократско општество и дека нивното исчезнување е голема загуба, не само за локалната средина туку воопшто. Во недостиг на каква било стратегија, ситуацијата во Македонија само ќе се влошува, а со тоа и опасноста дека медиумските пустини во земјава во скора иднина ќе бидат во пораст, а граѓаните, иако поплавени во морето информации на социјалните мрежи, ќе останат жедни за локални приказни и информации. Автор: Александар Манасиев Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Уште не слегнала прашината од дисрупцијата што интернетот и социјалните мрежи им ја направија на медиумите, во редакциите е веќе нова закана: вештачката интелигенција (ВИ). Се разбира, напредокот на вештачката интелигенција и нејзината примена во медиумите е само еден елемент од развивањето на технологијата, која се случува со неверојатна брзина. Сѐ уште е рано за одговори какви промени ќе се случат на цивилизациско ниво, па оттаму и во медиумската индустрија, но прашањата дефинитивно се веќе поставени. Дали ВИ ќе ги замени новинарите? Колку се релевантни новинарските содржини креирани од неа? Какви се правилата за нејзиното користење во редакциите? Последната анкета на  Институтот Ројтерс, спроведена на 314 испитаници од 56 земји, покажува дека оптимизмот за иднината на медиумите станува дефицитарен. Помалку од половина (47 %) од анкетираните главни и одговорни уредници, директори, основачи, раководители и сениори се оптимисти за перспективите на новинарството за 2024 година. Робо-репортери веќе создаваат вести во медиумите. Технологијата се движи побрзо од новинарските стандарди. Новинарите стравуваат за своите работни места. Цутат дезинформации, лажни вести и дипфејк видеа.   Но, дали е навистина сè така црно? Историјата, барем досега, покажува дека секое воведување нова технологија во медиумската сфера, ги активира апокалиптичните ѕвона, па сепак – новинарството постојано преживува. Се разбира, тоа секогаш се случува со инкорпорирање на новите технологии и вредности, а не со нивно игнорирање. Со други зборови, професијата драматично се менува и ќе се менува, некои работни места ќе заминат во историјата, но ќе се отворат нови, како што, на пример, своевремено фоторепортерите ги заменија илустраторите што рачно цртаа.    Досегашното искуство со примена на ВИ во редакциите во светот покажува дека таа е добра алатка што може да ги поддржи, но не и комплетно да ги замени новинарите. Како што, впрочем, тоа не го направија ниту претходните технолошки напредоци. ВИ доаѓа во различни форми Терминот вештачка интелигенција ВИ (AI) се однесува на способноста на компјутерите или на други машини да извршуваат задачи за кои претходно била неопходна човечка интелигенција, како на пример: разбирање на јазикот, перцепција и учење. Најчеста груба поделба на ВИ е на: машинско учење и длабинско учење. Тие, пак, имаат натамошни поделби какви што се: процесирање на природен јазик, компјутерска визија, роботика... Машинско учење е наједноставната форма на ВИ. Програмите што функционираат на машинско учење имаат јасно дефинирани и ограничени параметри за употреба при интеракција со луѓе. Тоа се и најчесто употребувани програми на ВИ: чет-асистенти, апликации, гласовни команди (Алекса и Сири). Во програмите со длабинско учење ВИ добива почетни параметри и податоци, но може да ги интегрира со информациите на корисникот при интеракцијата со него. На тој начин ВИ „учи и се усовршува“. Тоа се ChatGPT на OpenAI и Bard на Гугл. Генеративна ВИ. Новиот тренд на програми што можат да создаваат слики, текст, стапи на сцена од крајот на 2022 година. Во моментов на пазарот има голем број ВИ-алатки што можат да се користат и во редакциите. Тие грубо можат да се поделат во 5 категории. Алатки што можат рано да известат за одредени трендови, настани што се случуваат или, пак, ургентни вести, главно на национално или на глобално ниво. Алатки што создаваат содржина. Тие можат да го автоматизираат и да го поедностават процесот на пишување вести. Алатки за зголемување на публиката. Тие се специјализирани за интеракција со неа, менаџирање коментари, праќање билтени и персонализирање на содржината според интересот на клиентот. Алатки за дистрибуција, кои овозможуваат одредена содржина да биде споделувана на што поголем број јазици, формати и платформи. Алатки за истражување и анализа на податоци. Тие се многу софистицирани, но, сепак, не се имуни на грешки, особено доколку потеклото на податоците е проблематично. Она што е особено важно и што не смее да се заборави е дека иако овие алатки можат да направат значителен напредок во автоматизирањето на одредени задачи во новинарството, какви што се анализа на податоци и основно пишување, тие не можат целосно да ги реплицираат креативноста, критичкото размислување и истражувачките вештини што ги поседуваат новинарите. ВИ во практика Пет од 45-те финалисти за годинашнава Пулицеровата награда велат дека користеле ВИ во процесот на истражување, известување или предлагање на текстот. Алатките на ВИ веќе се користат за транскрипција на говор, тагување содржини и фотографии, за креирање содржини (текстови, видеа, фотографии, графикони), анализа на голем број документи, персонализација на содржината во однос на корисникот, проверка и верификација на податоците. Агенцијата Асошиејтед прес користи ВИ за генерирање кратки вести за финансиски резултати и спортски настани, „Вашингтон пост“ – за проверка на податоци од социјалните мрежи, „Њујорк тајмс“ – за превод на текстовите на повеќе јазици, „Блумберг“ – за автоматизирани резимеа за вестите... Еден од примерите како ВИ може да се користи во новинарството е алгоритамот на Ројтерс наречен News tracker (трагач по вести) – кој ги пребарува социјалните мрежи во потрага по вести, со откривање кластери со слични информации и проверка на изворите што ги објавуваат. Трагачот по вести е комбинација на вештачката и на човечката интелигенција. Машината најнапред „учеше“ од податоците и од методите што ги применуваат новинарите за проверка на автентичноста на информацијата објавена на Твитер. Кога ќе препознае кластери од исти информации, почнува да ги применува научените новинарски методи за да ја одреди автентичноста на информацијата пред да му ја пријави на новинарот. Употребата на ВИ, при анализа на големо количество податоци, дојде до израз и во истражувањето познато како Луанда ликс на Меѓународниот конзорциум на истражувачки новинари (ICIJ), кое откри како Изабел дел Сантос, најбогатата жена во Африка и ќерка на поранешен претседател на Ангола, извлекувала стотици милиони долари јавни пари надвор од оваа сиромашна земја. Со помош на специјално изграден систем на ВИ, наречен Кварц, новинарите на Конзорциумот и неговите 36 медиумски партнери анализираа 175 илјади документи добиени од Платформата за заштита на свиркачите во Африка. Станува збор за електронски пораки, внатрешни меморандуми, договори, консултантски извештаи, ревизии, даночни извештаи, видеа од средби и друго. ВИ им помогна на новинарите да поминат низ огромен број податоци, без оглед што тие беа со различни формати, печатни грешки и грешки при транскрипција. „Њујорк тајмс“ ја искористи способноста на системите на ВИ за визуелно препознавање (кое се користи, на пример, за персонализирање на смартфоните), за создавање дигитална архива на претходно скенираните печатени изданија (архивата е со опфат до 1851 година). Со категоризирање различни компоненти од скенираните весници (наслови, текстови или слики), ВИ ги спои во структура што наликува на денешните дигитални изданија, која може да се пребарува. Новинарите на Bazz feed, како што велат самите, „го истренирале компјутерот да пребарува скриени шпионски авиони“, така што ќе пребарува летови што имаат слични обрасци како оние на Одделот за домашна безбедност и на Федералното биро за безбедност. Открија дека американскиот воздушен простор е преполн со такви авиони. Шпанскиот „Ел паис“ ја користеше алатката наречена Graphext за буквално да ја нацрта врската меѓу политичарите и медиумите. Користењето на алатките на ВИ во редакциите, покажа дека тие дефинитивно можат да го зголемат капацитетот на известувањето, ефикасноста, брзината и точноста, да ги намалат трошоците и да го подобрат новинарскиот производ. За перспективите и за иднината Нема дилеми дека ВИ има трансформативна улога во реформирањето на работата на медиумската индустрија, и тоа како од уредувачки, така и од деловен аспект. Тоа бара нови вештини, алатки и работни навики. Но, имајќи ја предвид природата и ограничувањата на ВИ, тоа не значи дека редакциите ќе се испразнат и ќе станат канцеларии за паметни машини. Иднината многу повеќе ќе личи на нова форма на соработка: меѓу луѓето и машините. Алатките за вештачка интелигенција можат да го подобрат новинарството со преземање рутински задачи, дозволувајќи им на новинарите да се фокусираат на посложени и понијансирани известувања. Дури и повеќе, улогата на новинарите се смета за поважна од кога било, бидејќи содржината генерирана од ВИ би можела да го преплави интернетот со лажни информации доколку нема човечки надзор и етичко резонирање. Се чини дека аргументите, барем засега, му одат во прилог на заклучокот на Сајрус Феривал  во коментарот насловен „Не плашете се од новинарството помогнато од ВИ, тоа веќе е тука“. „...ако новинарите како целина постапат мудро и без непотребен страв или прекумерно потпирање врз технологијата, користењето на ВИ во новинарството ќе биде контроверзно колку што денес е користењето компјутер за побрзо пишување отколку пишувањето со пенкало и хартија“. Автор: Тамара Чаусидис Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.